بررسی انواع طرح های توسعه شهری و منطقه ای در نظام برنامه ریزی ایران
 
بخشی از مطلب
به طور کلی طرح های توسعه شهری و منطقه ای در نظام برنامه ریزی شهری ایران عبارتند از: طرح جامع سرزمین طرح کالبدی -
ملی و منطقه ای طرح توسعه و عمران )جامع( ناحیه ای طرح مجموعه شهری طرح سازماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی - - - -
طرح جامع شهر طرح تفصیلی شهر طرح هادی شهر طرح بهسازی و نوسازی و بازسازی و مرمت بافتها طرح آماده سازی - - - -
توسعه های جدید در شهرها طرح هادی روستا طرح شهرهای جدید طرح شهرک های مسکونی - - -
طرح جامع سرزمین: این طرح بر اساس بند ۱ ماده ۱ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی چنین
تعریف شده است: طرح جامع سرزمین طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدفها و خط مشی های ملی و اقتصادی
از طریق بررسی امکانات و منابع و مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور و حدود و توسعه و گسترش شهرها و شهرکهای فعلی و
آینده و قطبهای صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی خدماتی بوده و در اجرای برنامه های عمرانی بخشهای عمومی و خصوصی -
ایجاد نظم و هماهنگی می کند .
طرح کالبدی ملی و منطقه ای: طرح های کالبدی ملیو منطقه ای با هدف مکان یابی برای گسترش آینده شهرهای موجود و ایجاد
شهرها و شهرکهای جدید پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور یعنی اندازه شهر چگونگی استقرار آنها در پهنه کشور و سلسه مراتب
میان شهرها به منظور تسهیل و مدیریت سرزمین و امر خدمات رسانی به مردم و پیشنهاد چهارچوب مقررات ساخت و ساز در
کاربردهای مجاز زمین های سرار کشور تهیه می شود .
طرح توسعه و عمران )جامع( ناحیه ای: این طرح به منظور تدوین سیاستها و ارایه راهبردها در زمینه هدایت و کنترل توسعه و
استقرار مطلوب مراکز فعالیت، مناطق حفاظتی و همچنین توزیع متناسب خدمات برای ساکنان شهرها و روستاها در یک یا چند
شهرستان که از نظر ویزگیهای طبیعی و جغرافیایی همگن بوده و از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی دارای ارتباطات فعال متقابل
باشند تهیه می شود .
طرح جامع شهر: طرح بلند مدتی ) ۱۱ ساله( که در آن نحوه استفاده از اراضی شهری و منطقه بندی در حوزه های مسکونی،
آموزشی، صنعتی، بهداشتی، اداری و کشاورزی تعیین می گردد. به همراه این کاربریها و منطقه بندی خطوط کلی ارتباطی،
ترمینالها و فرودگاهها و محلات نوسازی و بهسازی و اولویتهای مربوط به آنها نیز با تصویب ضوابط و مقررات مربوط به حفظ بناها
ومناظر شهری تهیه و تنظیم می گردد .
طرح تفصیلی شهر: طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر، نحوه استفاده از اراضی شهری در سطح
محلات با موقعیت و مساحت دقیق زمین، میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویتهای مربوط به
مناطق نوسازی، توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود و نقشه ها و مشخصات
مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می گردد .
طرح هادی شهر: این طرحی است که در آن جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمینهای شهری برای عملکردهای مختلف
به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشند
تهیه می شود .
2
سيرتحول تهيه طرحهای توسعه شهری در جهان و ایران
تهیه و تدوین برنامه های توسعه شهری در جهان و ایران با مفهوم امروزی از قدمت زیادی برخودار نیست ولی تلاش های
انجام گرفته در این خصوص به زمان های گذشته باز می گردد، نخستین تلاش هایی که به نوعی در راستای نظم دهی به سکونتگاه
انسانی بوده است که اولین سرچشمه های تدوین برنامه توسعه را فراهم نموده است.
در یک تقسیم بندی عمده می توان 4 مرحله زیر را برای سیر تحول طرح های توسعه شهری در جهان برشمرد.
مرحله نخست )سال های ۱0۱۱ تا ۱0۱۱ میلادی( شکل گیری ایده آرمان شهری برای رفع مشکلات شهروندان ارائه می شود.
مرحله دوم )سال های ۱0۱۱ لغایت ۱09۱ میلادی( با تهیه طرح توسعه برای شهرهای اروپایی همچون آمستردام، پاریس و لندن،
نخستین تفکرات مبتنی بر برنامه ریزی به وجود می آید.
مرحله سوم )سال های ۱09۱ تا ۱09۱ ( شکل گیری و تدوین منشور آتن وتوجه به استانداردهای کمی زندگی شهری.
مرحله چهارم ) ۱09۱ به بعد( توجه به جنبه های غیر کالبدی شهرها و ایجاد نگرش های جدید در برنامه ریزی توسعه شهری.
بررسی سیرتحول مطالعات طرح های توسعه شهری در ایران در یک طبقه بندی کلی 3 مقطع تاریخی زیر را بیان می کند:
مرحله اول: قبل از اسلام و دوران باستان با شکل گیری مجموعه های باشکوه و عظیم همچون چغازنبیل  تخت جمشید
 جندی شاپور و ....
مرحله دوم: بعد از اسلام تا مشروطیت رونق شهرنشینی با گسترش هنر دوران اسلامی و معماری باشکوه در مساجد
بازارها و ایجاد شهرهای پررونق مثل سمرقند، بخارا، اصفهان و...
مرحله سوم: دوران معاصر، با ورود اتومبیل به شهرهای گور و تغییر ساختار قضایی شهرها با شکل گیری خیابان های
عریض و تهیه اولین طرح های توسعه شهری از دهه ۱34۱ شمسی به بعد.
تفکر در خصوص تهیه طرح برای شهر و بررسی ابعاد مختلف توسعه آتی آن از قدمت زیادی برخوردار نیست و واقعیت آن
است که با هریک از تقسیم بندی های انجام گرفته در این خصوص مقایسه شود، [2] مشخص می گردد [3] که مدت زمان قابل
تصور برای تفکر و تهیه طرح شهری حداکثر دو قرن است که از اوایل قرن نوزدهم به بعد را شامل می شود. بنابراین شهرسازی
نسبت به برخی علوم دیگر از عمر کوتاهی برخوردار است و خصوصاً در جریان تحولات انجام گرفته در طول دو سده اخیر نیز با
نوساناتی مواجه بوده است که بعضاً دگرگون کننده برخی بنیانهای اساسی این علم شده است. بنا به همین سابقه، شهرسازی از
نظریه پردازی صرف در باب مباحث اجتماعی، اقتصادی و یا ایده آل گرایی و تخیل پردازی شروع و قریب یک قرن با این شیوه
تفکر تداوم می یابد. )اوایل قرن نوزدهم با نظریات رابرت اوئن، شارل فوریه، ژول ورن، ژان باتیست گودن و دیگران( [4]
با شروع قرن بیستم و رواج تفکرات عملی مبنی بر پوزتیویسم و اثبات گرایی تجربی حاکم بر علوم، تفکرات طرح شهری و
توسعه آن نیز از قاعده کلی تبعیت می کند و به همین دلیل شیوههای تفکر مباحث شهری یکباره از مسائل انتزاعی و کلی به
موارد عینی و جزیی تبدیل می گردد و توجه به مسائل عمومی و روزمره همچون بهداشت، حمل و نقل، میدان و فرم شهری جای
- ) خود را به مسائل کلی همچون طبقه بندی نظام مسکن )نظریه رابرت اوئن ۱090 ۱99۱ [5] جامعه اشتراکی فالانستر )نظریه
- ) شارل فوریه ۱991 ۱030 [6] - ) و طرح قصر اجتماعی )نظریه ژان باتیست گودن ۱000 ۱0۱0 [7] می دهد.
وارد شدن عرضه مهندسی عمدتاً با مفهوم Civil در شهرسازی که عموماً با ماهیت عمران و ساختمان سازی قابل بیان است،
تغییر عمیقی در اندیشه و شیوه عمل شهرسازی به جای می گذارد و باعث می شود که ماهیتاً جایگاهی زمینی پیدا کند و از
تخیلات به واقعیات روزمره تغییر یابد. به همین دلیل توجه به جنبه های کالبدی شهر هم در نقشه شهری )طرح خیابان بندی
شطرنجی Grid Iron ( و هم عناصر شهری )میدان های بزرگ توسط بارن اوسمان( [8] نمود می یابد از این مقطع اصول نظری
شهرسازی مدرن پایه ریزی می شود و توجه شدید به کمیات معماری و جدایی فعالیت های شهری به عنوان یک اصل اجتناب
- .) ناپذیر معرفی می گردد )تفکرات لکر بوزیه ۱009 ۱099
از طرف دیگر وقوع جنگ جهانی دوم و تبعات ناشی از تخریب همه جانبه شهرها در اثر جنگ، باعث شد که توسعه
شهری از نگاه تک بعدی به چند وجهی تغییر یابد و به همین دلیل توجه به مشکلات شهری از نگاه جامع دیدن به همه مسائل
4
شهری مطرح می گردد. به این امید که جامع بینی بتواند همه پیچیدگی های نظام شهری را حل کند و محققان مختلف هریک از
فراخور علم مکتسب خود به شناخت و تحلیل برسند. نتیجه نهایی این تحول، این بود که امر شهرسازی جامعیت می یابد و
متخصصان اقتصاد، جامعه شناسی، جغرافیا، حقوق و ... علاوه بر معمار و مهندس قبلی برای تدوین طرح شهری فرا خوانده می
شوند و همین امر مقدمه ای بر تولد دانش شهرسازی در مفهوم آکادمیک آن می شود، شاید بتوان گفت که ویژگی های این دوره
رجعت به دوران نخست شهرسازی است که در آن تخصص های غیرفنی در عرصه های نظری و خصوصاً با گرایش های اقتصادی،
اجتماعی و مالی به ارائه ایده پرداختند. اما در عین حال به دلیل تلفیق تخصص های گوناگون، نقش محوریت یک حرفه )اعم از
معمار یا جامعه شناسی و اقتصاد( از بین رفته و تفکر جامع نگری در طرح های توسعه شهری گسترش می یابد.
از اوایل دهه ۱09۱ میلادی، ضرورت کاربرد روش های جایگزین مطالعات جامع در طرح های شهری مطرح می گردد و تأکید
بر نظریات جایگزین، خصوصاً نظریه عمومی سیستمها عنوان می شود. به عبارتی رابطه انسان با محیط )شهروند با شهر( و عناصر
تشکیل دهنده سیستم شهری در شیوه جدید مطرح می شود. از این نظر نگاه به شهر همچون سیستمی پیچیده، احتمالی و در
حال تکامل دیده می شود که استفاده از مبانی نظری و روش های عملی آن در مطالعات شهری، اجتناب ناپذیر است. توجه به شهر
باید همچون مجموعه ای از عناصر باشد که با هم چنان در رابطه ای متقابل قرار می گیرند که تغییر در هر عنصر تشکیل دهنده
مجموعه، موجب تغییر سایر عناصر و در نتیجه کل مجموعه می شود. عناصر سیستمی که در یک شهرقابل بررسی است شامل،
انسان، فعالیت ها، مکان اختصاص یافته به آنها و ارتباطات مادی و غیرمادی است.
مراحل تهيه طرح های توسعه شهری
سیرتحول دیدگاه ها و روش های عملی حاکم بر طرح های توسعه شهری در کشورهای مختلف )خصوصاً اروپای غربی( طی
دو قرن که از آغاز پیدایش شهرسازی سپری شده است به 4 مرحله متفاوت به شرح زیر قابل تقسیم است. [9]
مرحله اول )از 0011 تا 0011 ميلادی(
در این دوره، هنوز شهرسازی به عنوان حرفه ای مستقل به وجود نیامده است. عمده کسانی که در باره چگونگی توسعه شهرها
نظر می دهند. نظریه پردازان مسائل اجتماعی برای رفع مشکلات طبقات اجتماعی هستند که با ذکر خصوصیاتی در خصوص شهر
مطلوب یا ایده آل خود نظر می دهند و عموم ایده های مطرح شده که به صورت اتویپا مطرح می شود شهر مناسب را خارج از
شهرهای موجود می داند و به همین دلیل به شرایطی اصطلاحاً آزمایشگاهی می اندیشند که برای تحقق شهر مورد نظر باید
هرگونه محدودیت و مانع به عنوان پیش فرض اولیه برداشته شده تا شهر ایده آل به صحنه ظهور برسد. بنا به همین دلیل است که
- - ) بهترین نظریات مطرح شده این دوره همچون شهر خیالی رابرت آوئن ) ۱99۱ ۱090 ( و فالانستر شال فوریه ) ۱991 ۱030
هیچگاه جنبه اجرایی پیدا نمی کند. زیرا بسیاری از این نظرات با پیش فرض تغییر شرایط وضع موجود و ساختارهای حاکم بر
نظامی است که براساس ساختار سیاسی  اقتصادی ناشی از تحولات انقلاب صنعتی به وجود آمده است و قاعدتاً تغییر آن از عهده
یک شهر ساز صرف برنمی آید. زیرا نقد آوئن از لیبرالیسم اقتصادی حاکم بر جامعه آن روز و دفاع از طبقه کارگر و پیشنهادهایش
در مورد اصلاحات، او را قبل از هرچیز در راس اتحادیه کارگری و نظریه پرداز سوسیالیسم دولتی قرار می دهد که برای تحقق این
ایده به ۱1 هزار هکتار )معادل 3۱ هزار ایکر(.
نیاز داشت تا در آن نقشه ای شطرنجی را ارائه کند و هرکدام از خانه های شطرنج، پذیرای ۱۱۱۱ نفر در 4۱۱ تا 9۱۱ هکتار باشد،
در عین حال نیز برای تحول اساسی شرایط و رفتار محرومان باید آنان را از محیطی که هم اکنون تأثیر شومی بر آنها دارد بیرون
کشید و آنان را در شرایط مناسب برای سرشت طبیعی انسان قرار داد. شرایطی که برازنده انسان و به نفع تمامی طبقات
باشد. [10]
تأثیر عمیق انقلاب صنعتی که با اختراع ماشین بخار جیمزوات شروع می شود، به تدریج همه ساختارهای اقتصادی، اجتماعی
و سیاسی را تحت الشعاع قرار می دهد و نظام شهری نیز از این قاعده مستثنی نمی شود زیرا شهرهای اروپایی در این دوره
سبب تأثیرات انقلاب صنعتی به گونه ای بی سابقه گسترش می یابند. این توسعه عمدتاً به طور بی رویه و بی ضابطه در حاشیه
بافت منسجم شهری )میراث قرون وسطی( در اطراف صنایع و خطوط آهن و توسط صاحبان زمین حومه های نوساز شهری
صورت می گیرد، مقابله با این شرایط نابسامان یکی از اهداف دولت های بورژوازی این دوره قرار می گیرد که عموماً به ایجاد
تسهیلات بهداشتی محدود می شود.
در عین حال در اواخر این مقطع که به نوعی نوزایی علم شهرسازی را پدیده می آورد. برخلاف آنچه که در حومه های شهری
بدون ضابطه و برنامه روی می دهد، بازسازی مرکز شهری در چارچوب های طرح های مدون صورت می گیرد، اهداف و محتوای
این طرح ها از طرف هیأت حاکمه با توجه به نیازهای جوامع و دولت های جدید تعیین می شود و طی آن پیش بینی هایی برای
ایجاد مراکز جدید اداری و خدماتی ، میدان ها و شاهراه های جدید ارتباطی، پل ها، خطوط مترو راه آهن و تأسیسات زیربنایی آب
و فاضلاب می شود. عمده این طرح ها با کمک تکنسین های جدیدی به نام مهندس تهیه و اجرا می شود و معماران این قرن که
بیشتر سرگرم ساختن ابنیه تشریفاتی هستند با این فعالیت ها بیگانه می مانند. حومه های نوساز شهری نیز که خیلی زود بخش
اعظم ساختار شهر مدرن اروپایی را تشکیل دادند، خود به خود و بدون دخالت معماران توسعه می یابند. به عبارتی زمانی که عواقب
منفی این حومه جزء لاینفک ساختار شهری می شود، لزوم تدوین طرح برای آنها احساس می شود.
در بین نمونه های مطرح این دوره باید به طرح بارن اوسمان برای مرکز شهر پاریس اشاره کرد که الگویی برای بازسازی مراکز
شهری در سایه کشورهای اروپایی و به تدریج سایر کشورها می شود.
- ) مرحله دوم ) 0011 0091
شروع قرن بیستم با تحولات زیادی در عرصه علوم همراه می گردد، نظریات مبتنی بر استدلال استقرایی و گسترش شیوه های
تجربی در همه علوم باب می شود و تدوین قواعد استدلالی براساس فلسفه علمی، اساس روش شناسی را تشکیل می دهد. به
طوری که قواعد منطقی مبنای شناخت در فلسفه طبیعی برشمرده می شوند. [11]
قاعده یكم: برای تعلیل اشیاء طبیعی، فقط باید به عللی تمسک ورزید که هم صادق و هم برای تبیین ظواهر کافی
باشند.
قاعده دوم: باید به معلول های مشابه، تا جایی که ممکنست علل مشابه را نسبت داد.
و....