احداث بنای ارگ علیشاه در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج الدین علیشاه جیلانی آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. بدون هیچ تردیدی این بنا یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی می باشد که عظمت آن در هنر معماری و بنا های اسلامی کم نظیر است.
 
فهرست مطالب
تاریخچه ارگ علیشاه تبریز
موقعیت بنا
تاریخچه و کاربرد بنا از گشته تا امروز
نتایج مطالعات باستان‌شناسی و معماری ارگ علیشاه تبریز
شناخت سازه ارگ تبریز
محراب
مناره‌ها
پلکان
آوارگاه
مسئله دیوار شرقی و بنای سوم
 
بخشی از مطلب
موقعیت ارگ علیشاه تبریز
تبریز، شهر خانه های تاریخی، یکی از شهرهای بزرگ ایران در استان آذربایجان شرقی است. کاوش‌های اخیر صورت گرفته در محوطه مسجد کبود تبریز، از تمدن و فرهنگ ۴.۵۰۰ ساله این شهر حکایت دارد.. این شهر به دلیل وجود خانه های قدیمی، پایتخت و ویترین خانه های تاریخی در ایران شده است وهمچنین شاهکارهای ارزشمند بسیاری از خود به یادگار گذاشته که از جمله آنها می توان به مسجد کبود، خانه ها و بازار های قدیمی، عمارت ائل گلی، خانه مشروطیت، پل ها و آرامگاه های مشاهیر، عمارت ساعت اشاره کرد. در این بین  مجموعه باشکوه ارگ علیشاه به عنوان یکی از شاخص های معماری ایرانی در بین سایرآثارتاریخی با ابهت وزیبایی می درخشد. این ارگ به عنوان نمادی در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد، درحال حاضر مصلای بزرگ تبریز در جوار این مجموعه ایجاد شده است.
تاریخچه ارگ علیشاه تبریز:
مجموعه ارگ علیشاه تبریز یکی از باشکوهترین بناهای شیوه آذری است که در گذر زمان با نام های ارگ تبریز، طالق علیشاه و مسجد علیشاه از آن یاد کرده اند. این مجموعه توسط خواجه تاج‌الدین علی‌شاه و معمارآن استاد فلکی تبریزی بنا شده است .بر اساس کاوش های انجام شده،  این ارگ بازمانده های ایوان یک بنای ناتمام است که در سال های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری در صحن مسجدجامع علیشاه در دست احداث بوده. کاوش ها نشان می دهند که پلان بنا درسمت قبله فاقد دیوار و دارای دو مناره بوده است که بعدها با تغییر درپلان آن ایوانی با طاقی بلندبه آن افزوده شده است. با فرو ریختن طاق مجموعه، احداث بنای آرامگاهی نیز ناتمام مانده و تازمان قاجار از آن استفاده نشده تا زمان جنگ های ایران و روس که به استحکامات نظامی احتیاج بوده، این بنا دوباره مورد توجه ومخزن مهمات لشگر قرار گرفته است. این بنا در سال ۱۳۱۰ توسط وزرات فرهنگ و هنر با شماره ۱۷۰ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری ارگ علیشاه تبریز
ارگ علیشاه تبریز یکی از آثار معماری عهد ایلخانی است که به دستورتاج الدین علیشاه جیلانی تاجر بزرگ حکومت و از امرای گورکانیان در قرن هشتم هجری احداث شده است. این بنا همچنین از آثار معماری نظامی عهد قاجار است که با تغییر چهره به شکل ارگ شهر و قلعه تبریز درآمده است. در ابتدا امر بنای مجموعه به دستور علیشاه به عنوان مدرسه و خانقاه ساخته می شود که پس از به قدرت رسیدن او در زمان حکومت سلطان ابوسعید، تصمیم به تغییر مدرسه و ایجاد بنایی عظیم‌تر تحت عنوان مسجد جامع می‌گردد. مسجد جامع عظیم به همراه طاقی که به دستور وی اندازه آن باید ۴ گز بزرگتر از طاق کسری می شد ساخته می شود که در همان زمان بخشی از طاق فرو میریزد. به طوری که بعد از فرو ریختن طاق و مرگ تاج الدین آن طاق هیچگاه کامل نمی‌شود و مجموعه نیز به عنوان مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ارگ علیشاه تبریز در زمان شاه اسماعیل اول به عنوان مسجد مدرسه علوم دینی مورد استفاده قرار می گیرد تا زمانی که بین حکومت عثمانی وایران به دلیل مسائل ایدئولوژی در حکومت اختلاف به وجود میاد واین مجموعه توسط آنها تخریب می گردد. بنای مسجد بعد از حمله عثمانی‌ها دوباره توسط مردم تبریز بازسازی شده و مورد استفاده قرار می گیرد.تاریخ نشان می دهدکه زلزله ویرانگر تبریز در قرن دهم این شهر را با همه بناهای تاریخی‌اش ویران می کند، در این بین بخش اعظم مجموعه ارگ علیشاه تبریز نیز فرو می ریزد و تخریب می گردد وتنها طاق مجموعه باقی می ماند که در پایان حکومت قاجار با احداث برج و باروها در پیرامون بنا وسازه های الحاقی آن را تبدیل به ارگ نظامی و پادگان می کنند.
ارگ علیشاه تبریز با پلانی U شکل، از سازه آجری یکپارچه تشکیل شده است که در ساخت آن از ساروج و مصالح بادوام ساختمانی به عنوان متریال غالب بهره گرفته شده است. عرض این بنا ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. عرض دیوارها ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق هایی به هم اتصال یافته و دارای پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم است. طبق یافته‌های باستان شناسان و همچنین آثار مکتوب به دست آمده، آثار باقی مانده، بخش الحاقی به بنای قدیمی شمال ارگ هستند.
بخش شمالی ارگ علیشاه تبریز که قدیمی‌ترین قسمت ارگ به شمار می‌رود، دارای پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۴۴.۵*۴۸.۶ متر به همراه صفه‌ای در سمت جنوب و دو مناره در طرفین دیوار بوده است. بنابر اسناد به دست آمده، در سمت شرقی بنا، بنایی سرپوشیده قرار داشته است که با برخوداری از گچبری‌های متعدد، جلوه‌گری می‌کرد.. این بنای سرپوشیده ازطریق درگاهی که در محور شرقی- غربی قرار داشته است، به بنای قدیمی شمالی متصل می‌شد. همانطور که پیش‌تر نیز بدان اشاره شد، بخشی الحاقی بنای شمالی تنها بخش باقیمانده از ارگ علیشاه تبریز محسوب می‌شود که البته مناره‌ها و صفه ورودی آن نیز حذف شده است. در واقع نظریات مختلفی در رابطه با این مجموعه و فضاهای آن وجود دارد. به بیانی دیگر، ارگ علیشاه مجموعه‌ای به هم پیوسته از آرامگاه، مدرسه، مسجد جامع و خانقاه بوده است که همگی در صحنی وسیع قرار داشته‌اند و به وسیله یک حصار محصور شده بودند. امروزه محوطه این اثر باستانی، بدون هیچگونه ملاحظه‌ای، جهت ساخت مصلی شهر تبریز تصرف شده است.
 ارگ علیشاه تبریز با قدمت بیش از ۷۰۰ سال، یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و از برجسته ترین نشانه‌های شهر تبریز و استان آذربایجان‌شرقی است که یادگار آسیب‌های طبیعی و تاریخی دوران گذشته و نشانه مقاومت این شهر و مردمان سرسختش به شمار می‌رود. این بنا که به عنوان یکی از کامل‌ترین نمونه‌های شیوه آذری شناخته می‌شود، پس از گذشت سالیان بسیار نیز همچنان بینندگان را محو شکوه و عظمتش می‌کند.و......